کتاب شهرهای زیر زمینی ایران

عنوان کتاب: شهرهای زیر زمینی ایران

نویسنده: سمیه حبیبی

کتاب شهرهای زیر زمینی ایران نوشته سمیه حبیبی میباشد. شهرها مجموعه‌ای از ترکیب عوامل طبیعی، اجتماعی و محیط‌های ساخته شده توسط انسان است که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است. جمعیت در این مجموعه به صور منظمی درآمده و آداب و رسومی را برای خود ابداع کرده است.

علاوه بر آن، این جمعیت به صورت مختلف تخصص یافته، ولی از نظر تولید انرژی و غذا معمولاً وابستگی شدیدی به مجموعه‌های مشابه با طبیعت یا مجموعه‌های روستایی دارد. شهر به معنای کامل یک سیستم باز است. این کتاب به شهرهایی در ایران می‌پردازد که در زیر زمین ساخته شده است.

خلاصه ای از کتاب:

شهر چیست؟

تعریف کلی شهر

واژه Urban در زبان انگلیسی و Urbain در زبان فرانسوی، از ریشه Urbanus لاتین، یعنی شهری یا متعلق به شهر و از Urbs که به شهر رم اطلاق می شد، می آید.

شهر، طی دهه های اخیر، از سوی اندیشمندان جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، جمعیت شناسی و برخی علوم دیگر، تعاریف متعددی از شهر ارائه شده است و جامعه شناسان از جمله انگلس و مارکس، شهر را محل تمرکز جمعیت، ابزار تولید، سرمایه، نیازها و احتیاجات و غیره می دانند که تقسیم کار اجتماعی، در آنجا صورت گرفته است.

جغرافی دانان، شهر را منظره ای مصنوعی از خیابان ها، ساختمان ها، دستگاه ها و بناهایی می دانند که زندگی شهری را امکان پذیر می سازد. مورخان، شهر را با توجه به قدمت آن، تعریف می کنند و از نظر اقتصاددانان، شهر به جایی اطلاق می شود که معیشت غالب ساکنان آن، بر پایه کشاورزی نباشد. جمعیت شناسان نیز، تعداد جمعیت یک نقطه را ملاک شهری بودن آن نقطه می دانند.

اندیشمندان طراحی شهری شهر را مجموعه پیچیده سازمان یافته ای می دانند که متشکل از سه مؤلفه اصلی کالبد، تصورات و فعالیت می باشد، که پیوسته در حال تغییر و تحول است. شهرشناسان، شهر را محلی می دانند که بشر دست از زمین کشیده و فکر کردن را آغاز می کند.

با توجه به دیدگاه های گوناگون تعریف های متفاوتی برای شهر، ارائه شده است. در بیشتر کوشش ها، برای تعریف بنیادی و اساسی شهر، دو ملاک در نظر گرفته شده است:

-تعیین حداقل اندازه شهر، از نظر جمعیت

-تعیین حد نصاب برای چگالی جمعیت (جمعیت نسبی).

ملاک دوم، ملاکی است که میلز، آن را برای تعریف شهر تأیید می کند و بر روی آن اطمینان دارد. شهر، منطقه ای است که در آن زمین، برای خانه سازی نسبت به سایر عوامل تولید مخصوصاً سرمایه، در مقایسه با نواحی اطراف آن با شدت بیشتری مورد استفاده قرار می گیرد.

از آنجایی که مردم معمولاً، در نواحی نزدیک به محل سکونت خود، کار می کنند؛ بنابراین شهر، با دو عامل دیگر یعنی اشتغال بیشتر و تولید بیشتر کالا و خدمات نیز، توصیف می شود.

به طور کلی شهر، منطقه ای است که نسبت تولید و سایر عوامل تولید به زمین در آن بیشتر از نواحی همجوار است. به طور کلی، شهرها دارای سیستمهای پیچیده برای بهداشت، آب و برق، کاربری زمین، مسکن و حمل و نقل هستند و از سادگی حاکم در روستاها دورند.

در تعریف شهر اتفاق نظری وجود ندارد و در تعاریف بیان شده بر مواردی نظیر تعداد جمعیت، نوع فعالیت های اقتصادی، حوزه اداری و موارد دیگری اشاره شده است لیکن در بعد جهانی برای شناخت شهر از روستا بیشتر بر تعداد جمعیت تاکید شده است..

با توجه به کم وکاستیهای مربوط به تعاریف شهر، تاکید بر نقش شهر (نوع کارکرد) بهتر ما را در شناخت شهر و تمایز قائل شدن بین آن و روستا هدایت می کند. بدین معنی که در شهر ها نقشهایی وجود دارد که روستاها فاقد آن هستند.

بنابراین در شناخت شهر به دو کارکرد بیشتر توجه می شود؛ یکی اینکه شهرها کارکرد غیر کشاورزی دارند و دوم اینکه اغلب شهر ها به تولید کالا و بیش از آن به مبادله کالا می پردازند؛ یعنی اینکه فعالیت های غیر کشاورزی بر اقتصاد شهر غلبه دارد..

با توجه به موارد ذکر شده، در برخی کشورها در شناخت شهر از روستا کارکردهای اقتصادی به همراه میزان جمعیت اساس کار قرار می گیرد. بنابراین تاکید بر یک عامل در شناخت شهر کفایت نمیکند.

در طول تاریخ شناخت شهر از طریق کارکرد آن از اعتبار سیاسی و حکومتی برخوردار بوده است بویژه که از ابتدای پیدایش شهرها، شهر با نقشهای اداری-سیاسی و مذهبی شناخته می شد بنابراین اولین شهرها دارای نقش اداری-سیاسی بوده اند. لیکن امروز، شهرها دارای کارکردهای متنوعی بویژه کارکردهای اقتصادی-صنعتی و خدماتی-خدمات رسانی می باشند..

با توجه به توضیحات بالا، آیا می توان گفت که خوب شهرها می توانند در اندازه های گوناگون شکل بگیرند؛ کوچک، متوسط، بزرگ و بسیار بزرگ؟ بله این درست است لیکن بطور علمی ما چه انواعی از شهرها را داریم؟ شهر، شهرک، متروپلیس یا مادر شهر، مگالاپلیس یا کلان شهرها کدامند و دارای چه ویژگیهایی هستند؟

از دو جنبه می توان به انواع شهر ها پرداخت. یکی از بعد کارکردی (فعالیت و نقش) و دیگر از بعد اندازه ( کوچک و بزرگ بودن)، از نظر اولبا توجه به نوع فعالیت شهرها، به دسته بندی کلی شهر ها می پردازیم و از نظر دوم تقسیم بندی معمولا با توجه به جمعیت شهر انجام می شود. البته جمعیت شهر خود تا حدودی بیانگر تنوع و تعداد فعالیت های حاکم بر شهر و همچنین حیطه نفوذ و وسعت شهر خواهد بود.

الف- کارکرد و نقش؛ تقسیم بندی شهرها با توجه به محیط بوجود آمده بر اساس فعالیتی که سایر فعالیت های شهر را تحت شعاع خود قرار داده و شهر بر اساس آن نوع فعالیت خاص شناخته می شود: مانند شهرهای فستیوال و کنگره ای، شهرهای فرهنگی، شهرهای مذهبی و زیارتگاهی، شهرهای درمانی و آسایشگاهی، برف شهرها، شهرهای بازنشستگان، شهرهای صنعتی، شهرهای تجاری، شهرهای اداری-سیاسی، شهرهای صنعتی-خدماتی و ….

بنابراین در این دیدگاه شهر ها بر نوع فعالیت غالب طبقه بندی می شوند که هر شهر با توجه به فعالیت و کشش جمعیتی خود، اندازه و وسعت خاص خود را خواهد داشت.

ب- اندازه و وسعت: در این دیدگاه عامل جمعیت در تقسیم بندی شهر ها نقش مهمی را بازی می کند چرا که در این دیدگاه شهر ها از کوچکترین به بزرگترین تقسیم بندی می شوند و شهر کوچک یا بزرگ در وهله اول بیانگر جمعیت کم یا زیاد خود می باشد. که البته این جمعیت خود بیانگر سطح فعالیتها، حیطه نفوذ شهر و … می باشد.

البته در تعریف سطح جمعیتی و مرز تعریف شده بین انواع شهرها توافق کلی وجود ندارد. بطور مثال حداقل جمعیت برای شهر محسوب شدن در ژاپن ۳۰۰۰۰ نفر، در نروژ، ایسلند، و سوئد ۲۰۰۰ نفر، در نیجریه ۲۰۰۰۰ نفر و در ایران در حال حاضر ۱۰۰۰۰ نفر می باشد.

به عبارت ساده، شهر را می توان یک واحد اجتماعی و سیاسی، یک واحد فعالیتی، فیزیکی و جمعیتی دانست. به عبارت کلی تر، شهر عبارت از الحاق یک مکان فیزیکی با مردم ساکن آن است.

ولی می توان این تعریف را کاملتر نمود و گفت: شهر مجموعه ای از ترکیب عوامل طبیعی، اجتماعی و محیط های ساخته شده توسط انسان است که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است. جمعیت در این مجموعه به صور منظمی درآمده و آداب و رسومی را برای خود ابداع کرده است.

علاوه بر آن، این جمعیت به صورت مختلف تخصص یافته، ولی از نظر تولید انرژی و غذا معمولاً وابستگی شدیدی به مجموعه های مشابه با طبیعت یا مجموعه های روستایی دارد.

شهر به معنای کامل یک سیستم باز است، یعنی نمی تواند از هر نظر کامل و مجموعه ای از تمام عناصر لازم جهت ادامه ی حیات خود باشد. بنابر این به طور مجزا و جدا از سایر نقاط نمی تواند به فعالیت خود ادامه دهد. بنابراین مبادله ی احتیاجات فیزیکی، طبیعی و اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و خلاصه تمام ضروریات بین شهر و دیگر واحدهای زیستی، از مهمترین شرایط ادامه حیات شهرهاست.

برای شهر یعنی پدیده ای که همه آن را می شناسیم و بروشنی به وجود آن آگاهی داریم، تعاریف زیادی شده است. اگر تمام شهرهای دنیا را نیز مطالعه کنیم به یک مفهوم کلی نخواهیم رسید. ولی قدر مسلم آنست که وقتی صحبت از شهر می شود، معمولاً پدیده ها و تصاویری در ذهن انسان شکل می گیرد که غیر از آن چیزهائیست که در روستاها وجود دارد.

بطور کلی، جمعیت نسبتاً متراکم، وجود خیابان ها و مراکز کار و تجارت، ساختمان های مرتفع که نسبت به دهات و روستاها متفاوت است، امکانات رفاهی و آموزشی و وجود گسترده وسائط نقلیه، همه علائمی است که در شهر وجود دارد. در دوره های گذشته بسیاری از این علائم به چشم نمی خورده است، ولی به بسیاری از نقاط شهر گفته می شده است.

در تمدنهای خیلی قدیمی مراکز جمعیتی وجود داشته که به آن نقاط شهر اطلاق می شده و قطعاً به مناسبت نوع شغل و وظایفی که به عهده داشته اند با مناطق روستایی متفاوت بوده اند.به عنوان مثال، رومیان لغتی را به عنوان Urbs استعمال کرده اند که درست در مقابل روستا استعمال داشته اس، و زمانی این لغت را بکار می برده اند

که مثلاً به محلی می رفتند که فرم زندگی و مشاغل آن، با زندگی روستایی متفاوت بوده است. امروزه معمولاً در یک منطقه به نقاطی اسم شهر می دهند که دارای جمعیتی بوده و از نظر فعالیت، متنوع تر از مناطق روستایی باشند. ولی این حکم قطعی نمی تواند باشد. زیرا چه بسیار مراکز و نقاطی وجود دارند که در یک فصل از سال دارای جمعیت هستند و در غیر آن فصول خالی از آن. به هر ترتیب تعاریف متعددی از شهر شده است که ذیلاً به مهمترین آنها اشاره می کنیم.

تعاریف مختلف شهر

تعریف عددی: تعریف عددی ساده ترین تعریفی است که می توان از شهر نمود. زیرا یکی از بهترین وجه تمایز بین شهر و ده، تعداد جمعیت آن است. بر اساس عدد می توان شهر را چنین تعریف نمود: مرکزی از اجتماع نفوس که در نقطه ای گرد آمده و تراکم و انبوهی جمعیت در آن از حد معینی پایین تر نباشد.

بر این اساس در بیشتر ممالک، حد جمعیت شهر 2500 نفر است. یادآور می شود که تعداد و رقم شاخص برای شناخت شهر، هم از نظر زمانی و هم از نظر مکانی متفاوت است، و مهمتر آنکه در هر کشوری بنا به موقعیت خاص آن کشور حد جمعیت شهر تفاوت می کند.

مثلاً در فرانسه مقیاس شناخت شهر از ده، تعداد 2000 نفر ساکن است. در آلمان، چکسلوانی و ترکیه هم، رقم 2000 نفر ملاک تشخیص شهر از روستا است. در ایالات متحده و مکزیک رقم 2500 نفر و در هلند و یونان و ایران 5000 نفر و در ایرلند رقم 1500 نفر مشخص کننده ی شهری بودن یا روستایی بودن یک نقطه باشند.

بعضی معتقدند، منطقه ی شهری به مناسبت آنکه دائماً در حال توسعه است و شهر ها را نمی توان در یک چهار دیواری قرار داد که به توان حدود و تعداد آنها را مشخص کرد، بهتر است که به این گونه موارد به جای کلمه شهر، منطقه ی شهری اطلاق می شود. تعریف آماری و عددی ضمن آنکه تعریف روشن و ساده است، ولی از نظر علمی نمی توان آن را تعریف جامعی دانست.

تعریف تاریخی: برخی از علما معتقدند که مراکزی که از قدیم نام شهر به آنها اطلاق شده است، به عنوان شهر شناخته می شوند و در واقع به افتخار قدمتی که دارند، همیشه شهر باقی می مانند.

تعریف حقوقی: نوع دیگر تعریف شهر تعریف حقوقی و اداری است. در دوره های گذشته شهرها دارای امتیازاتی بودند که در روستاها وجود نداشت. مانند بسیاری از شهرهای قرون وسطایی که حق داشتند برای خود بازار داشته باشند، یا به خدمات نظامی بپردازند. در حالی که روستاها از امتیازات برخوردار نبودند.

تعاریف دیگری نیز از شهر شده است که ذیلاً به اهم آنها اشاره می شود:

-شهر جایی است که شغل سکنه ی آن غیر از گشاورزی باشد.

-سیمای شهر و مناظر و مساکن آن، وجه تمایز شهر با روستا است.

-شهر جایی است که در آن نوع مسکن، رفتار، درآمد، سیمای شهر و پوشاک مردم آن با روستا متفاوت باشد.

به نظر جغرافیدانان، شهر منظره ای مصنوعی از خیابان ها، ساختمان ها و دستگاه ها و بناهایی است که زندگی شهری را امکان پذیر می سازد. جغرافیدانان، شهر را به عنوان یک واحد مجزا به حساب نیاورده و ارتباط متقابل آن را با منطقه و کشور مورد مطالعه قرار می دهند.

روی هم رفته از تعاریفی که ذکر شد، هر چند که هیچ کدام به دلایلی آن طور که باید گویا نمی باشند، شاید بتوان برای شهرها مشخصاتی قائل شد. این مشخصات می تواند از جمعیتی، مساحت نوع شغل، روابط مردم، امکانات رفاهی و تاسیسات عمومی، عوامل تجاری و اداری و صنعتی، بافت و ساختمان فیزیکی، تصاویری از شهر را در ذهن به وجود آورد.

در حقیقت شهر جایی است با جمعیتی تعلیم یافته در بخش خدمات اداری، بانکداری، آموزش و پرورش، بهداشت، صنایع و کارخانه های بزرگ، با سبک زندگی متفاوت از جامعه روستایی.

تعریف شهر در ایران

شهر در ایران، محلی است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیائی بخش، واقع شده و از نظر بافت ساختمانی اشتغال و سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگی های خاص خود بوده؛ به طوری که اکثریت ساکنان دائمی آن در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات و فعالیت های اداری، اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری، از خودکفائی نسبی، برخوردار و کانون مبادلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حوزه جذب و نفوذ پیرامون خود، بوده و حداقل، دارای ده هزار نفر، جمعیت باشد.

در هر نقطه که از نظر موقعیت و اهمیت، تشکیل شهرداری، ضرورت داشته باشد؛ ولو، جمعیت آن به پنج هزار نفر، بالغ نشود؛ وزارت کشور، می تواند، در آن محل، دستور تشکیل انجمن و شهرداری بدهد. در زبان فارسی باستان، «شهر» را «خشت» می گفتند که به معنی پادشاهی بوده است.

از سال ۱۳۳۵ معیارهای مشخصی برای تبدیل روستا به شهر در نظر گرفته شد که از جمله آن، داشتن حداقل ۵ هزار نفر جمعیت بود. این مقدار در سال ۱۳۶۵ به ۱۰ هزار نفر افزایش یافت تا اینکه با تغییر دوباره قانون در سال ۱۳۷۱، مقدار کمینه برداشته شد و هر نقطه دارای شهرداری به عنوان شهر شناخته شد. این تغییر قانون در دوره ده ساله ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸، باعث زایش بیش از ۴۰۰ شهر شد و نقش مهمی در افزایش درصد شهرنشینی ایران به بیش از ۷۰ درصد داشته است.

واژه شهر در روزگار باستان مفهوم وسیع تری داشت و به معنای کشور، استان و ایالت و دولت به کار می رفت. این واژه بعدها با گذشت زمان مفهوم کوچک تری یافت و همپایه شهر به معنای کنونی آن گردید.

واژه شهر در زبان های اهالی شرق ایران با واژه «کنتا» (kanta، کند) که به معنای «حصار و بارو» است، نزدیکی دارد؛ برای نمونه در «سمرکند» (سمرقند) که نامش در روزگار باستان «ماراکند» بود.

در استان های شرق ایران، واژه kanta-kantha به معنی شهر محفوظ مانده است. گمان می رود این واژه در روزگار باستان به معنای حصار، دیوار و بارو بوده که به صورتی دیگر عنوان ked-kad به مفهوم خانه را نیز داشته است.

در سنگ نبشه های سده سوم میلادی به «استان»، stry (در متون پهلوی= sahr «شهر») می گفته اند و مناطق نیز شهر نامیده می شده اند. حال آنکه مرکز استان یا پایتخت را «شهرستان» می خوانده اند. «شهر» توسط «شهردار» اداره می شده که در سده سوم میلادی احتمالاً یک شاه محلی بوده است و فرمانروایان استان ها را شخص شاهنشاه منصوب می کرد.

مناطق یا شهرها توسط یک «شهرب» و یک «موبد» اداره می شدند. یک شهر یا ناحیه به «روستای» ها تقسیم می شد که شاید هر یک از چندین دهکده تشکیل می شدند. کوچک ترین واحد «ده» بود که یک دهقان یا دهگان ریاست آن را برعهده داشت.

تاریخ شهر و شهرنشینی

تاریخ تغییرات کالبد شهرها، در دهه های اخیر، به صورت موضوعی مهم، درآمده است. نخستین سه تمدن جهان، بر اساس زمان آغاز آنها، بین النهرین، مصر و هند هستند که به تمدن های مرده، مشهور بوده و تمدن غربی، از همین سه تمدن، نشات گرفته است.

تمدن چین، استثنای خارق العاده ای می باشد. فرهنگ خدشه ناپذیر آن، از ابتدای پیدایش، در سه هزاره پیش از میلاد، در حاشیه رود زرد تا قرن بیستم میلادی همچنان، تداوم داشته است.

شهر را باید دارای پیشینه ای بیش از هفت هزار ساله دانست که با فاصله اندکی از انقلاب نوسنگی، با تغییر شکل تدریجی جماعت های روستایی دائم، در خاورمیانه، ظاهر می شود و به صورتی پیوسته تا امروز گسترش می یابد؛ به نحوی که امروزه به شکل زیست غالب بشری درآمده است. پیدایش شهرها تحولی شگرف در فرایند تاریخ بود.

شهر، در قلب کل نظام یونان باستان قرار دارد. تمدن یونان، زمانی به حوزه ای قدرتمند تبدیل شد و سخن از معجزه یونانی رفت که دولت شهرهای یونانی بر پا شدند. سازمان شهر و آینده شهر در مرکز تفکر یونانیان باستان قرار داشت.

انقلاب صنعتی، به عنوان محرکی نیرومند، با ایجاد نهادهای اقتصادی، اداری، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، ساختار شهرها را دگرگون کرد. بلکه تغییرات و تحولات شگرفی را در حیات اجتماعی شهر به وجود آورد.

ویژگی های شهر پست مدرن

در تفکر پست مدرن تأکید بر وجه محلی یا بومی در مقابل قطب بندی جهانی و فردی، عینی و ذهنی پیشی می گیرد و بر اساس همین دیدگاه است که بر بازی زبانی نامتجانس و ناهمگن، امور نامتوافق، بی ثباتی ها و ناپایداری ها، گسست ها وتضادها تاکید دارد.

تفکر پست مدرن هر گفتگو را به جای آنکه مکالمه یا دیالوگی بین دو شریک بداند، آنرا نوعی بازی و رویارویی بین دو رقیب می داند. در این تفکر اجتماع همگانی و جهانی به هیچ وجه یک آرمان با ایده آل محسوب نمی شود. تلاش مداوم این است که ” بس کنید دیگر، بگذارید همینطور بماند.”

یا دست از معنی سازی بردارید. در تفکر پست مدرن هنر صرفا یک تجربه زیبا شناختی نیست، بلکه روش شناخت جهان است. ویژگی شاخص هنر پست مدرن تاکید بر کلیشه، تقلید هزل آمیز ازسبک های مختلف و اختلاط و امتزاج رنگ های مختلف ( کولاژ  (collageاست. هنر دردنیای پست مدرن نه تعلق به چارچوب ارجاعی و معیار داوری خاصی است و نه به پروژه یا اتوپیای خاصی تعلق دارد.

معماری و شهر پست مدرن

«به اعتقاد مارشال برمن، پست مدرنیسم پیکره پیچیده و در هم تنیده متنوعی از اندیشه ها؛ آراء و نظریاتی است که در اواخر دهه 1960 سر برآورد و هنوز در واپسین سال های دهه 1990 همچنان فعال و در حال پویایی و گسترش است. واژه پست مدرن گفتمان های فراوان و متعددی را در پی داشته است.

روندی که همچنان ادامه دارد. غالبا درنگاهی ساده به آن به مثابه محملی برای صحبت کردن درباره «روح عصر» نگریسته می شود. عمده ترین کارها، آثار و فعالیت هایی که تحت عنوان پست مدرن صورت گرفت، اساسا در عرصه معماری و عمدتا در ایالات متحده آمریکا بود. و در عرصه علوم اجتماعی یا اندیشه اجتماعی نیز بدوا در فرانسه بود.

طراحان و معماران پست مدرن و مبلغین آنها مدعی کشف مجدد اشکال و سبک های تاریخی هستند. طراحان و معماران پست مدرن قادر به چرخش هستند و به راحتی می توانند تاریخ را دور بزنند و تاریخ معماری را به شیوه هایی اصیل، تازه و بدیع مجددا به هم پیوند بزنند، چیزی که پیش از آن که مدرنیسم به پاکسازی الواح و تخته سنگ ها بپردازد حتی تصورش هم نمی رفت.

حساسیت آنها نسبت به اشکال و صورت های گذشته، آنها را قادر می سازد تا ساختمان و محیط هایی را طراحی کنند که بسیار پیچیده، استعاری، رمز گونه، متناقض و چند وجهی هستند.

لوئیز کاهن، رابرت ونتوری، مایکل گریوز، آلدو روسی، فرانک گریو، چارلز مور، جیمز استرینگ و ریکاردو بافیل از جمله سرشناس ترین چهره ها در میان طراحان و معماران پست مدرن به شمار می روند، گرچه همگی آنان از این برچسب راضی و خوشحال نیستند».

در شروع قرن ما نقشه کشی شهری به عنوان شاخه ای از معماری است که با مسائل طراحی شهری سروکار دارد. در اوایل این مدت طراحی نقش محوری در نقشه کشی شهری داشت چنانکه در مدرنیست های منشور آتن Charter of Athens به بهترین شکل آشکار شد.

به هر حال دردوره پست مدرن شهری تغییر ساختاری در اقتصاد، از تولید انبوه برای یک جامعه انبوه شهرهای زیر زمینی به تولید انعطاف پذیر برای یک جامعه گسسته علاقه جدیدی را در محیط ساختگی به همراه داشت. توجه جدید به کیفیت های محیط های ساختگی بعد از دهه 1980 در پاسخ به رقابت جهانی شهرها و بخش هایشان بوده است.

این موضوع نقش طراحی شهری را در ایجاد محیط ساختگی با اهمیت تر کرده است. مکتب پست مدرن اندیشه طراحی شهری «برگشت به نیروی حیاتی» را در اواخر دهه 1960 تحت راهنمایی طراحان برجسته به عنوان مثال راپوپرت Rapoport، آپلیارد Appleyard و آلتمن Altman ترویج دادند.

آنها پیشنهاد کردند که نیروی حیاتی می تواند بوسیله اختصاص خلاقانه کاربری زمین تجدید شود. توسط ترویج کاربری زمین ادغام شده و ایجاد چنین کاربری هایی اصول طراحی شهری عابرگراتر شهرهای زیر زمینی به نظر می رسد. آنها قصد خلق یک محیط فیزیکی صمیمی که از هویت همگانی حمایت می کند، داشتند. به هرحال این واکنش احساسی علیه پروژه های مدرنیست به خاطر نادیده گرفتن عدالت اجتماعی و نیروهای اقتصادی متداول شکست خوردند.

گروه دیگر معماران پست مدرن و طراحان شهری (نئوکلاسیک ها) برگشت به نیروی زیستی و زیبایی اشکال شهرهای زیر زمینی ماقبل صنعتی را حمایت کردند. اینگرسل(Ingersol) این نوع تاریخ گرایی را انتقاد می کند: اشکال ماقبل صنعتی و فضاها لزوما برای روش های زندگی بعد صنعتی مناسب نیستند.

طراحی شهری در شهرگرایی پست مدرن، طیف گسترده ای از رویکردهای طراحی، متن ها و کاربردها را منعکس می کند. اما مشکلات رایج در طراحی به ویژه به پروژه های تجدید حیات در مرکز شهر، حفظ تاریخی و پروژه های تزاید فضای عمومی اشاره می کند( به عنوان مثال طراحی خیابان، کم کردن ترافیک و…).

معماری پست مدرن بیانگر معضلات مفهومی و انسانی متعددی است. روش آن در ترکیب و به هم آمیختن گذشته و حال در واقع همان ایده محوری مدرنیسم در عرصه ادبیات و هنر است، یعنی اصول مونتاژ. بدین ترتیب این شیوه سرهم بندی، ادغام و ترکیب در پست مدرن را نمی توان ابتکار یا ابداعی انقلابی و رادیکال دانست بلکه در واقع همان چیزی است که هارولد روزنبرگ آن را « سنت مربوط به جدید» (the tradition of the new) خواند.

فیلیپ جانسون در اواخر دهه 1970 پست مدرنسیم را در «اوج خود نشاند و آن را در قالب ساختمان AT &T خود در نیویورک به صورت اصلاح رایج و مشترک دهه ریگان در آورد. این آسمان خراش عظیم یکی از ویژگی های عجیب و غریب معماری پست مدرن به شمار می رود: سردرها و طاق های پشت سر هم در قسمت پائین و انتهایی ساختمان شهرهای زیر زمینی و پنجاه طبقه ساختمان بین آنها. ظرف یک دهه ساختمان غول آسای AT & T مخروبه شد و مجددا در شکل ساختمان سونی احیا گردبد، جدی ترین سرمایه گذاری در نوع خود».

معماری پست مدرن، آثاری که تقریبا به سبک بین المللی حذف تزئین سنتی اش شباهت دارد تا آثاری که به سختی بر باستانی یا نمونه های نخستین رنسانس مبتنی است، را در یک ردیف قرار می دهد. معماران پست مدرن خودشان را تنها به یک سبک محدود نکرده اند.

از اوایل دهه 1970 به بعد ریچارد میر Richard Meier پست مدرن معماری هندسی بلوری پوشیده با فلز سفید را گسترش داد. اگرچه ساختمان های اولیه او به ساختمان های 1920 لوکوربوزیه شباهت دارد، میر بعدا نگاهش را به یک سبک منحصر به فرد تغییر داد.

موزه بزرگ هنر میر (1983-1980) در آتلانتا، جورجیا تمایز پویایی را نشان می دهد که او بین اشکال منحنی و خطوط یا اشکال راست خشک خلق کرد.

میر تعدادی مأموریت برای موزه های هنر بعد از موزه بزرگ دریافت کرد، که منجر به 5 ساختمان در لس آنجلس و کالیفرنیا (1986-1984) برای علوم انسانی و هنر شد. بودجه بزرگی میر را برای پوشاندن این ساختمان ها در قابهای مربع از رنگهای تیره سنگ travertine و قابهای شبیه آلومینیوم لعاب داده، قادر کرد.

معمار شیکاگو هلموت جان اشکال شهرهای زیر زمینی بزرگ مقیاس اواخر مدرنیسم را به کار برد و جلوه های هنری چارچوب ساختار فلزی و پوشش شیشه ای رنگی را مورد تأکید و بهره برداری قرار داد. این علایق به وضوح در طراحی او برای ترمینال خطوط هوایی ایالات متحده (1987-1983) در فرودگاه بین المللی او هیر( O hare) شیکاگو آشکار شده اند.

توسعه های پست مدرن در برابر سبک بین المللی مدرنیسم، اشکال مختلفی از معماری پست مدرن که بر اشکال و جزئیات تاریخی مبتنی است را بکار می برد. رابرت ونتوری و چارلز مور معمار، اولین تفاوت شهرهای زیر زمینی را با اشاره به معماری تاریخی شهرهای زیر زمینی در کار اولیه آنها به طوری که شوخ و طعنه آمیز بود، آغاز کردند. نمونه اش دست سازهای طنزآمیز شهرهای زیر زمینی ونتوری در خانه ای شهرهای زیر زمینی  که برای مادرش طراحی کرده است می باشد.

معماران پست مدرن همچنین با اندازه و مقیاس اشکال و جزئیات کلاسیک، با گیج کردن و متحیر کردن مشاهده کننده را بازی می دهند. اولین ساختمان عمومی اصلی امریکایی که طنز پست مدرن را به کار می برد ساختمان پورتلند (1984-1978)، یک ساختمان اداری برای شهر پورتلند، ارگون که بوسیله مایکل گریوز طراحی شد، بود.

گریوز قبلا بر روی مساکن متمرکز بود و ساختمان پورتلند اولین مأموریت عمومی او بود. همچنین در اواخر دهه 1970 فیلیپ جانسون قهرمان سبک بین المللی مدرنیسم، قهرمان پست مدرنیسم و جشن تزئین آن شد.

تمایز دیگر پست مدرنیسم شامل کلاسیسم پنهان و کلاسیسم باستان شناختی می شود. کلاسیسم پنهان شکل هندسی انتزاعی را برای ساختمان ها بکار می برد، و اشارات کلاسیک آنها نسبت به ساختمان های پست مدرن کمتر عینی هستند.

کلاسیسم باستان شناختی هدف دیگری از مقیاس را بکار گرفت. در این تمایز، معماران  شهرهای زیر زمینی اشکال و جزئیات کلاسیک را دقیقا تقلید می کنند، حتی ساختمان های باستان یا رنسانس را باز تولید کردند.

در اواخر دهه 1980 و 1990 تفاوت غالب پست مدرنیسم جزئیات معماری سنتی را با ترکیب اصلی و کلی اش بدون زشتی و چیزهای غریب پست مدرنیسم طنزآمیز جرح و تعدیل کرد. استرن Stern این تفاوت را پست مدرنیسم خلاق یا سنت گرایی مدرن نامید. ونتوری، مور و گریوز در این مسیر حرکت کردند.

معماران دیگر مانند گراهام، گوند، توماس بیبی و استرن به آنها ملحق شدند. شهرهای زیر زمینی رابرت ونتوری معمارآمریکائی از شاگردان سارنین Saarinen و توئی کان Khan بود ودر دفتر آنها کار می کرد. در سال 1966 کتابی به نام ” پیچیدگی و تضاد در معماری ” را به رشته تحریر در آورد.

در این کتاب شهرهای زیر زمینی رابرت ونتوری اصول اندیشه ها و جهان بینی معماری مدرن را زیر سوال برد. او در این کتاب خواستار توجه به خصوصیات انسانی و توجه به معماری انسانی مدارشد. عمده نقد ونتوری در این کتاب متوجه میس وندروهه بود.

در مقابل ” Less Is Bore ” ,” Less Is More “، به معنی کم خسته کننده است، را مطرح می کند. اوعقیده داشت شهرهای زیر زمینی مسائل بسیار پیچیده ( Complex ) و تضاد( Contradiction) در ساختمان وجود دارد که نمی توان آنها را نادیده گرفت، یا حذف کرد.