عنوان کتاب: فضایل و رذایل اخلاقی (پندهای آموزنده صحیفه سجادیه)
نویسنده: سمیه حبیبی
در کتاب فضایل و رذایل اخلاقی (پندهای آموزنده صحیفه سجادیه) که به قلم سمیه حبیبی منتشر شده است، پندهایی آموزنده صحیفه سجادیه درباره فضایل و رذایل اخلاقی خواهید خواند.صحیفه سجادیه کتابی حاوی ۵۴ دعا از امام سجاد(ع) است. این کتاب پس از قرآن و نهج البلاغه مهم‌ترین میراث مکتوب شیعه به حساب می‌آید و به نامهای خواهر قرآن و انجیل اهل بیت نیز مشهور است.
صحیفه مانند قرآن و نهج البلاغه از نظر فصاحت و بلاغت مورد توجه قرار گرفته است. امام سجاد(ع) بسیاری از معارف دینی را در دعاهای خود بیان می‌کند؛ موضوعاتی مثل خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و مباحث عالم غیب، فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، امامت، فضایل و رذایل اخلاقی، گرامی داشت اعیاد، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی، نعمت‌های مختلف خداوند، آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت.
معروف‌ترین دعای صحیفه دعای مکارم الاخلاق است. بر این اثر شرح های بسیاری نوشته شده که مشهورترین آنها ریاض السالکین نوشته سید علیخان شیرازی است. صحیفه به سیزده زبان از جمله فارسی و انگلیسی ترجمه شده است.
چکیده ای از کتاب:
محتوا
دوره حیات امام سجاد علیه السلام، یكى از سختترین و خفقان بارترین دورهها براى اهل‌بیت و ائمه علیهم‌السلام بود و محدودیتهاى بسیارى از سوى امویان براى امامان شیعه اعمال مىشد. از این رو براى امام سجاد علیه‌السلام زمینه دایر كردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود.آن حضرت، بسیارى از معارف ناب اسلامى را در قالب دعاهاى صحیفه بیان داشته است.
از این رو مىبینیم كه در دعاهاى این كتاب، ظریفترین مباحث خداشناسى، هستىشناسى، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل‌بیت علیهم السلام، فضایل و رذایل اخلاقى، حالات خاص انسان، شیوههاى شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم اللههاى مختلف، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشارات تاریخى و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآورى نعمتهاى مختلف خداوند و وظیفه شكر و سپاس، آیات آفاقى و انفسى پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذكر، نماز و عبادت و …
ده‌ها موضوع مهم دیگر مطرح است. قالب، قالب دعا و نیایش است ولى مضمون، تبیین دین و ارزشهاى اخلاقى و معارف قرآنى و وظایف عبادى و آداب بندگى است.
امام سجاد(ع) در دعاهایش نخست حمد و ستایش خدا را به‌جا می‌آورد، سپس بر پیامبر(ص) و خاندانش درود می‌فرستد؛ به‌گونه‌ای که در این صحیفه کمتر دعایی است که در آن، از تعبیر صلوات استفاده نشده باشد[1]. وی در نهایت حاجت خود را از خدا درخواست می‌کند.
صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه مجموعه‌ای مشتمل بر بسیاری از علوم و معارف اسلامی است که در آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا بیان شده است. به طور مثال، مسئله امامت [2]و نفی عقیده تشبیه[3] در صحیفه سجادیه بیان شده است.
در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمان‌های مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن به صورت سالانه، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی ماهانه، مانند دعای دیدن هلال، و برخی هفتگی و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است.
عناوین دعاهای صحیفه مختلف است و بسیاری از معارف اسلامی در ضمن دعاهای صحیفه بیان شده است؛ در این کتاب، مباحث خداشناسی، هستی‌شناسی، عالم غیب، فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، امامت، فضایل و رذایل اخلاقی، گرامیداشت اعیاد، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی، یادآوری نعمت‌های مختلف خداوند، آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز، عبادت و… در قالب دعا بیان شده است. معروف‌ترین دعای صحیفه دعای مکارم الاخلاق است.
عناوین دعاها
صحیفه سجادیه مشتمل بر ۵۴ دعا است که فهرست عناوین آن بدین شرح است:
1_حمدالهی 2_درود بر پیامبر
3_فرشتگان مُقرّب 4_پیروان پیامبران
5_خویشتن و دوستان 6_صبح و شام
7_بلا و سختی 8_اخلاق ناپسند
9_طلب آمرزش 10_پناه‌بردن به خدا
11_عاقبت به خیری 12_اعتراف و توبه
13_طلب حاجت 14_دادخواهی از ستم
15_هنگام بیماری 16_طلب آمرزش
17_شر شیطان 18_دفع بلا
19_طلب باران 20_مکارم الاخلاق
21_اندوه از خطا 22_هنگام سختی
23_تندرستی 24_پدر و مادر
25_فرزندان 26_همسایگان و دوستان
27_مرزداران 28_پناه بردن به خدا
29_روزی 30_پرداخت بدهی
31_توبه 32_دعا در نماز شب
33_درخواست خیر 34_گرفتاری به گناه
35_رضا به قضای الهی 36_هنگام رعد و برق
37_کوتاهی در شکرگزاری 38_ پوزش از ستم
39_طلب عفو و رحمت 40_یاد مرگ
41_پرده پوشی از گناه 42_ختم قرآن
43_رؤیت هلال 44_ ورود به رمضان
45_وداع با رمضان 46_ عید فطر و جمعه
47_دعای عرفه 48_عید قربان و جمعه
49_دفع حیله دشمنان 50_خوف از خدا
51_فروتنی در برابر خدا 52_پافشاری در دعا
53_فروتنی در برابر خدا 54_زدودن اندوه‌ها
در نگاه دانشمندان شیعه
با توجه به شرح‌هایی که توسط بزرگان شیعه مانند: سید علی خان، فیض کاشانی، شیخ بهایی، میرداماد بر صحیفه نوشته شده است، در می‌یابیم، این کتاب در نگاه شیعیان خیلی اهمیت دارد، که به برخی از موارد اشاره می‌شود:
هدیه امام عصر(ع)
محمدتقی مجلسی در شرح احوال خود می‌نویسد: «در اوایل جوانی به جهت برخی از مشکلات به امام زمان(عج) توسل جستم.ایشان در مکاشفه‌ای مرا به صحیفه ارجاع دادند.بعد از انس با این کتاب همه مشکلاتم حل شد و به تبلیغ این کتاب در اصفهان پرداختم. در نتیجه در خانه‌های مردم اصفهان، در کنار قرآن یک نسخه از صحیفه هم یافت می‌شد و به برکت انس مردم با این اثر، نیمی از مردم اصفهان مستجاب الدعوه شده بودند.
کتاب درسی حوزه
عزالدین جزائری در مقدمه شرح صحیفه سجادیه می‌نویسد: برخی ازبزرگان حوزه‌های علمیه هندوستان، این کتاب را تدریس می‌کردند[5].
امام خمینی و صحیفه
امام خمینی با صحیفه انس داشت. وقتی او را به ترکیه تبعید کردند، نامهای به خانواده‌اش می‌نویسد و بعد از سفارش به صبر، درخواست فرستادن صحیفه را به آنکارا می‌کند[6].
وی به همراه اهدای یک جلد صحیفه به نوه‌اش، این کتاب را این‌گونه وصف می‌کند: صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگ‌ترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است؛ آن کتابی است الهی که از سرچشمه نور الله نشأت گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می‌آموزد. کتاب شریفی است که سبک بیان معارف الهیه اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم، بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می‌کند.
این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفره الهی است که در آن، همه گونه نعمت موجود است و هرکس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می‌کند.
این کتاب همچون قرآن الهی ادقِّ(دقیق ترین) معارف غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و ما فوق آن حاصل می‌شود، در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاص خود قطراتی که از دریای بیکران عرفان خود می‌چشاند و آنان را محو و نابود می‌کند[7].
ایشان در وصیت نامه هم یادآور شدند: ما مفتخریم که ادعیه حیات‌بخش که او را «قرآن صاعد» می‌خوانند از ائمه معصومین(ع) ما است. ما به مناجات شعبانیه امامان و دعای عرفات حسین بن علی(ع) و «صحیفه سجادیه» این زبور آل‌محمد و «صحیفه فاطمیه» که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است از ما است.
کتاب درسی حوزه
ابن شهر آشوب در کتاب مناقب خود می‌گوید:
وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می‌توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم. آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افکند و هیچ جمله‌ای نتوانست به زبان آورد و در همان حال سرافکندگی از دنیا رفت.
در ۱۳۵۳ق آیت الله مرعشی نجفی نسخه‌ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به » قاهره» فرستاد.
وی پس از دریافت، آن را با عبارت «گفتاری از کلام مخلوق برتر و از خالق پایین تر» ستود.
جوهر طنطاوی:
این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گران‌بهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می‌نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر می‌یابم.
مقدمه مرعشی نجفی، ص۳۷ مقدمه؛ ر. ک: پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۲۷۰-۲۷۱.
ابن جوزی در تذکرة الخواص می‌گوید:
علی بن الحسین، زین العابدین در املاء و انشاء و کیفیت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد؛ زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمی‌دانستند؛ لذا آن امام به مردم آموخت که هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند[11].
زکی مبارک در کتاب التصوف الاسلامی والادب والاخلاق، صحیفه را از جهات گوناگون با انجیل همانند دانسته است با این تفاوت که انجیل روی دل را به سوی عیسی مسیح می‌گرداند و صحیفه، صفحه دل را به آستان الهی متوجه می‌سازد.
ترجمه های صحیفه سجادیه
تاکنون ترجمه‌های متعددی از صحیفه سجادیه به زبان‌های مختلفی نوشته شده است که از آن میان می‌توان به شصت ترجمه و شرح به زبان فارسی اشاره کرد. همچنین صحیفه به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، اندونزیایی، ترکی، اردو، اسپانیولی، بوسنیایی، آلبانیایی، تامیلی و سایر زبان‌ها نیز ترجمه شده است.
برخی از این ترجمه‌ها از این قرار است:
ترجمهعبدالمحمد آیتی، از انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).
ترجمهمهدی الهی قمشه‌ای، نشر مؤسسه انتشاراتی دانش هوشیار، درسال ۱۳۸۴، در ۳۴۴ صفحه. و نیز انتشارات وفایی، درسال ۱۳۸۴ و در ۳۵۲ صفحه.
ترجمهمحمد مهدی فولادوند، با عنوان پیشوای چهره برخاک سایندگان، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، در سال ۱۳۷۹، در ۴۱۹ صفحه.
ترجمه فرانسوی اثر فریده مهدوی دامغانی که در سال ۱۳۸۱ از سوی انتشارات الهادی چاپ شده است. به گفته مترجم این اولین ترجمه صحیفه سجادیه به زبان فرانسوی است.
ترجمه اسپانیولی با عنوان: As-Sahifa al-Kamilah as-Sayyadiiah; Las Súplicas de As-Sayyad ترجمه شده توسط ماریا آمورتی، حجة الاسلام محمد معلمی زاده و نستور پاگانو، مؤسسه امام علی(ع)، بیروت.
ترجمه ترکی آذری اثر رسول اسماعیل زاده که از سوی انتشارات الهدی در سال ۲۰۰۳ میلادی در یک جلد منتشر شد.
ترجمه اندونزیایی اثرجلال الدین رحمت در یک جلد توسط انتشارات مطهری باندونگ در سال ۱۹۹۸م منتشر شد.
شروح صحیفه
شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه حدود ۵۰ شرح بر صحیفه سجادیه نام برده است[14]. برخی نیز این شروح را بیش از ۸۰ مورد ذکر کرده و آنها را نام برده‌اند[15]
همچنین کتابی با عنوان کتاب شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق توسط مجمع جهانی اهل بیت به چاپ رسیده است که کتب مرتبط با امام سجاد(ع) را معرفی نموده است.
شروح فارسی
شهود و شناخت، در ۴ جلد به قلم حسن ممدوحی کرمانشاهی به همراه مقدمه‌ای از آیت اللهجوادی آملی، انتشارات بوستان کتاب وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
دیار عاشقان، شرح و توضیح صحیفه به قلمحسین انصاریان
ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه ازسید علی نقی فیض الاسلام چاپ مرکز نشر آثار فیض الاسلام.
شروح عربی
ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدیناثر سید علیخان مدنی.
ریاض العارفین فی شرح صحیفه سید الساجدیناثر محمد بن محمد دارابی.
ریاض العابدین فی شرح صحیفه مولانا ومولی المومنین علی بن الحسین زین العابدین اثر بدیع الزمان قهپایی.
شرح الصحیفه السجادیه اثرمحمد باقر بن محمد میرداماد.
شرح الصحیفه السجادیه اثرمحمدحسین حسینی جلالی.
شرح الصحیفه السجادیه اثر محمد بن محمدباقر حسینی نائینی.
شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدسلیم رازی.
شرح الصحیفه السجادیه اثرشهید ثانی.
شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدحسین لنبانی.
شرح الصحیفه السجادیه اثرمحمدباقر مجلسی.
فرهنگنامه های موضوعی
الدلیل إلی موضوعات الصحیفة السجادیهاثر محمدحسین مظفر، قم: انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق. تمام موضوعات دعاهای صحیفه را در ۱۹ باب کلی آورده و ذیل آنها موضوعات فرعی و جزئی را مطرح کرده است.
نمایه‌نامه موضوعی صحیفه سجادیهاثر مصطفی درایتی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، چ۱، ۱۳۷۷.
فرهنگنامه موضوعی صحیفه سجادیه، اثر سیداحمد سجادی، قم: موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، چ۱، ۱۳۸۵.
حدیث بندگی:شرح موضوعی صحیفه سجادیه، اثر سید کاظم ارفع، تهران، انتشارات فیض کاشانی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش
معجم الفاظ
المعجم المفهرس لألفاظ الصحیفة الکاملهاثر سید علی‌اکبر قرشی.
المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیهاثر علی انصاریان.
المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیهاثر فاطمه احمدی.
تعلیقات و حواشی
تعلیقات علی الصحیفة السجادیة: ازملا محسن بن مرتضی فیض کاشانی تعلیقات مختصری است بر صحیفه سجادیه در توضیح نکات ادبی و لغوی که در سال ۱۰۵۵ق تألیف شده است. این کتاب را با عناوین دیگری همچون: «شرح صحیفه سجادیه» و «حاشیه صحیفه سجادیه» نیز خوانده‌اند.
حاشیه الصحیفة السجادیة: ازسید محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، میرداماد (م۱۰۴۱ق) شرحی است مختصر با عناوین «قوله قوله» بر صحیفه سجادیه، مشتمل بر بحث‌های لغوی و فلسفی که گاهی نیز در زمینه‌های رجالی و علوم هیئت سخن به درازا می‌کشد. این شرح شامل توضیح و بیان نکات و دقایق کلمات صحیفه سجادیه است و میرداماد آن را بعد از کتاب دیگرش «السبع الشداد» تألیف نموده است.
حاشیة علی الصحیفة الکاملة: ازابو جعفر محمد بن منصور بن احمد ابن ادریس حلی ۵۹۸ه.ق. حاشیه مختصری است بر صحیفه سجادیه که به بیان معانی لغات مشکل آن پرداخته است. اهمیت حاشیه ابن ادریس از آن جهت بوده که اولین و قدیمی‌ترین شرح موجود بر صحیفه است.
مستدرکات
از سوی برخی علما مستدرکاتی بر صحیفه نوشته شده است. منظور از این مستدرکات، دعاهای منسوب به حضرت سجاد(ع) است که در صحیفه کامله نیامده است. برخی از آنها عبارتند از:
صحیفه ثانیه، تالیف شیخمحمد بن حسن حر عاملی، صاحب وسائل الشیعه.
صحیفه ثالثه، الدرر المنظومة المأثورة فی جمع لآلی الادعیة السجادیة المشهورة: ازمیرزا عبدالله بن عیسی معروف به افندی (حدود ۱۱۳۰ق). مؤلف در این کتاب، دعاهای روایت شده از امام زین العابدین علیه‌السلام را که در صحیفه کامله و صحیفه دوم از شیخ حرّ عاملی ذکر نشده را جمع آوری کرده است.
صحیفه رابعه، تالیفمحدث میرزا حسین نوری طبرسی.
صحیفه خامسه، علامهسید محسن امین عاملی.
صحیفه سادسه، تالیف شیخمحمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی.
صحیفه سابعهکه توسط شیخ هادی کاشف الغطاء، صاحب کتاب مستدرک نهج البلاغه نوشته شده است.
صحیفه ثامنه، تالیف حاجمیرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری.
ملحقات صحیفهکه مؤلف آن شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی از شاگردان شیخ بهایی است[20].
امام سجاد علیه سلام
علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، مشهور به امام سجاد و زین العابدین )۳۸- ۹۵ق( چهارمین امام شیعیان مدت امامت وی ۳۴ سال بود.
امام سجاد(ع) در واقعه کربلا حضور داشت؛ ولی به علت بیماری، در جنگ شرکت نکرد. لشکر عمر بن سعد پس از شهادت امام حسین(ع) او را همراه اسیران کربلا به کوفه و شام بردند. خطبه امام سجاد در شام باعث آگاهی مردم از جایگاه اهل بیت شد.
امام چهارم حضرت علی بن الحسین علیه السلام القاب متعددی دارد:
زین العابدین، سیدالعابدین، زین الصالحین، وارث علم النبیین، وصی الوصیین، خازن وصایا المرسلین، امام المومنین، منارالقانتین، الخاشع، اَلمتهجّد، الزاهد، العابد، العدل، البکّاء، السجّاد، ذوالثَفنات، امام الامّه، ابوالائمه، الزّکی، الامین.
واقعه حره، نهضت توابین و قیام مختار در زمان امام سجاد(ع) روی داد.
مجموعه ادعیه و مناجات امام سجاد(ع) در کتاب صحیفه سجادیه گرد آمده است.
رسالة الحقوق، شامل ۵۰ حقّ از حقوق خدا و بندگان، مردم و حاکمان، والدین و فرزندان، همسایگان و … از آثار اوست.
بنابر روایات شیعه، امام سجاد(ع) به دستور ولید بن عبد الملک با سمّ به شهادت رسید. مدفن وی در قبرستان بقیع کنار قبر امام حسن مجتبی(ع)، امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) است.
امام سجاد(ع) دارای فضائل بسیاری بود. برای نمونه از عبادت و کمک به فقرای او موارد متعددی گزارش شده است. امام نزد اهل سنت نیز جایگاه والایی داشته و آنها علم و عبادت و ورع او را ستوده‌اند.
زندگی نامه
علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، مشهور به امام سجاد(ع) و امام زین‌العابدین(ع)، چهارمین امام شیعیان و فرزند امام حسین(ع) است و بنا بر قول مشهور، در سال ۳۸ق متولد شده است.[21]
اما بنابر اقوال دیگر، سال تولد امام چهارم، حدود ۳۶ یا ۳۷ قمری[22] یا سال ۴۸ق دانسته شده است[23]. وی بخشی از حیات امام علی(ع) و نیز دوران امامت امام حسن مجتبی(ع) و امام حسین(ع) را درک کرده است[24] در روز تولد امام سجاد(ع) اختلاف وجود دارد. برخی تولد او را در روز پنج‌شنبه پانزدهم جمادی الثانی ذکر کرده‌اند[25] اربلی روز تولد را پنجم شعبان دانسته است[26] نهم شعبان نیز گفته شده است[27].
نام و نسب مادر علی بن الحسین، از مسائل اختلافی است؛ شیخ مفید نام مادر وی را شهربانو یا شاه‌زنان، دختر یزدگرد، پسر شهریار بن کِسری [28]و شیخ صدوق، او را دختر یزدگرد، پسر شهریار پادشاه ایران می‌داند که هنگام وضع حمل او از دنیا رفته است[29].
امام سجاد(ع):
پسرک من! بر بلا شکیبا باش و به حقوق دیگران تجاوز مکن و کسی را یاری مکن که زیان آن برای تو بیش از سود آن برای اوست.
شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ۱۳۸۵ش، ص۱۶۰.
کنیه امام سجاد(ع)، ابوالحسن، ابوالحسین، ابومحمّد،ابولقاسم و ابوعبداللّه گزارش شده [30] و القاب وی، زین العابدین، سیدالساجدین، سجاد، ذو الثفنات، هاشمی، علوی، مدنی،
قرشی، علی‌اکبر است [31]امام سجاد(ع) در زمان خویش به نامهای «علی‌الخیر»، «علی‌الاصغر» و «علی‌العابد» شهرت داشته است.[32]
تاریخ دقیق شهادت امام سجاد(ع) روشن نیست؛ برخی آن را سال ۹۵ق[33] و برخی دیگر ۹۴ق دانسته‌اند[34] درباره روز درگذشت امام سجاد(ع) هم اختلافاتی وجود دارد؛ از جمله شنبه ۱2محرم[35] و ۲۵ محرم [36] گزارش‌های دیگری نیز از جمله ۱۸[37]و۱۹و ۲۲ محرم در منابع دیده می‌شود.شهادت امام سجاد(ع)، به دستور ولید بن عبد الملک و با سمّ گزارش شده است. مزار او در قبرستان بقیع کنار قبر امام حسن مجتبی(ع) [38] امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) است. سن امام هنگام شهادت ۵۷ سال گفته شده است[39].
همسران و فرزندان
در منابع تاریخی تعداد فرزندان امام سجاد(ع) پانزده نفر ذکر شده که یازده نفر آنها پسر و چهار نفر دختر بوده‌اند. نام فرزندان و همسران امام طبق نوشته شیخ مفید و طبرسی چنین است
امامت
امامت امام سجاد(ع) با شهادت امام حسین(ع) در عاشورای سال ۶۱ قمری آغاز شد و تا زمان شهادتش، یعنی سال ۹۴ قمری یا سال ۹۵ قمری ادامه داشت. مدت امامت او را ۳۴ سال گفته‌اند[42].
بنابر روایاتی صریح در منابع شیعی، امام سجاد(ع) جانشین و وصی حسین بن علی(ع) است[43]. در احادیث نقل شده از پیامبر(ص) درباره اسامی امامان شیعه هم نام امام سجاد(ع) در میان امامان آمده است[44]. متکلمان شیعه مانند شیخ مفید، برتری علمی و عملی وی بر دیگران پس از پدرش را نخستین دلیل بر امامت وی دانسته‌اند[45].
حاکمان دوره امامت امام سجاد(ع)، عبارتند از: یزید بن معاویه )۶۱- ۶۴ق( معاویة بن یزید (چند ماه از سال ۶۴)، مروان بن حکم (نه ماه از سال ۶۵)، عبدالملک بن مروان (۶۵- ۸۶) و ولید بن عبد الملک (۸۶
