کتاب هندبوک ارزیابی زیست محیطی پروژه ها

عنوان کتاب: هندبوک ارزیابی زیست محیطی پروژه ها

نویسنده: مائده نفیسی

کتاب هندبوک ارزیابی زیست محیطی پروژه‌ها نوشته مائده نفیسی میباشد. این کتاب سعی دارد با رویکردی جامع و منطقی به بررسی آلودگی‌های زیست‌محیطی پروژه‌های تجاری و صنعتی بپردازد.

در دنیای امروز محیط‌زیست روز به روز بیشتر در نابودی و آلودگی فرو می‌رود. رشد جمعیت و بی‌توجهی انسان به محیط پیرامونش همه‌چیز را به مرز نابودی رسانده است. کتاب هندبوک ارزیابی زیست محیطی پروژه‌ها سعی دارد با رویکردی پژوهشی و دقیق به این موضوع بپردازد و سعی کند راهی قابل اجرا در اختیار صنایع قرار دهد تا آلودگی فعالیت‌شان را براورد کنند و بتوانند از آن جلوگیری کنند.

خلاصه ای از کتاب:

گزارشهای ارزیابی اجمالی و تفصیلی طرحهای توسعه

گزارش ارزیابی اجمالی: گزارش ارزیابی اجمالی طرح در برگیرندهی موارد زیر
حداکثر در 222 صفحه باشد :
082
-2 چکیدهی غیر فنی: شامل نوع و ویژگیهای پروژه، گزینه های موجود، خلاصه ای
از وضعیت موجود محیط زیست، آثار مهم طرح بر محیط زیست و برنامه های
پیشگیری کاهش و کنترل آثار نامطلوب و نتیجه گیری از ارزیابی زیستمحیطی
)حداکثر تا 2 صفحه(
-0 تشریح طرح یا پروژه ی پیشنهادی )حداکثر تا 02 صفحه(
-2-0 عنوان طرح
-0-0 اهداف، نیازها و ضرورتهای طرح
-2-0 جایگاه طرح در برنامه ها و سیاستهای کلی مملکت
-4-0 قوانین، مقررات و استانداردهای زیست محیطی مرتبط با طرح
-2-0 موقعیت مکان پیشنهادی طرح )روی نقشه با ذکر
فواصل از کلیهی کاربریهای موجود در منطقه(
-6-0 گزینه های مکانی و فنی طرح
-9-0 فازبندی کلی طرح )آماده سازی، ساخت و ساز، اجرا و
بهره برداری و …( و برنامه های توسعهی آتی
-8-0 تشریح ریز فعالیتهای طرح به تفکیک فاز احداث و بهره برداری
-7-0 نمودار خط تولید، تشریح فرآیندها برای واحدهای صنعتی و معدنی
)تولیدی(
-22-0 تأسیسات جانبی و پروژه ای پیآیند )احداث راه، اماکن و خدمات
عمومی و … )
-22-0 ویژگیهای طرح در هریک از گزینه ها و فازهای طرح شامل :
-2-22-0 ارایهی ظرفیت تولید )در مورد طرحهای صنعتی،
معدنی و عمرانی تولیدی نظیر نیروگاههای برق-آبی و یا ارایه
080
سطح خدمات رسانی برای طرح های عمرانی خدماتی )احداث
راه، فرودگاه، خطوط انتقال گاز و … )
-0-22-0 تخمین کلی سرمایه گذاری ریالی و ارزی
-2-22-0 برآورد نوع و میزان مواد اولیه، محل تأمین و نحوهی
انتقال آنها
-4-22-0 برآورد نوع و میزان منابع )آب، انرژی، سوخت و …(
و موارد مصرف، محل تأمین و نحوهی انتقال آنها
-2-22-0 برآورد نیروی انسانی و محل تأمین
-6-22-0 برآورد میزان محصولات اصلی و جانبی )برای
طرح های تولیدی(
-2 تشریح محلهی آماده سازی و اقدامات زیربنایی که منجر به تغییر و
تخریب محیط زیست می شود به صورت فهرستی از خاکبرداری، برداشت
پوشش گیاهی، احداث استخر باطله، زهکشی، حفاری، انفجار، تغییر در
مسیر آبهای سطحی، محل تأمین منابع قرضه، احداث جاده و تأسیسات
عمومی و خدماتی و غیره )حداکثر تا 4 صفحه(
-4 آلاینده ها و پسماند های مهم تولید شده طی فرآیند و عملیات در
هریک از گزینه ها و فازهای طرح شامل: آلاینده ها و پسماندهای تولید شده
طی فرآیند و عملیات در هر یک از گزینه ها و فازهای طرح شامل:
آلاینده های هوا، فاضلابهای بهداشتی و صنعتی، زایدات و ضایعات زباله،
سر و صدا، ارتعاشات، پرتوها و … )حداکثر تا 2 صفحه(
-2 خطرات، سوانح و عدم ایمنی مرتبط با طرح در هریک از گزینه ها و
فازهای پیشنهادی شامل احتمال انفجار، نشت پیامدهای وقوع بلایای
طبیعی و موارد غیر منتظره )حداقل تا 2 صفحه(
082
-6 تشریح وضعیت موجود محیط زیست منطقه در زمینه های زیر پیش از
اجرای طرح برای هریک از گزینه های پیشنهادی )همراه با نقشه ها و
ترجیحاً به صورت جداول و نمودارها حداکثر تا 02 صفحه(
-2-6 تعریف محدودهی مطالعاتی و نمایش روی نقشه
-0-6 محیط فیزیکی شامل موارد :
-2-0-6 خاکشناسی )نوع و قابلیتهای کار، شیب، فرسایش و
…( آلودگیهای خاک و منابع مهم آنها
-0-0-6 زمین شناسی )مثل توپوگرافی، زلزلهخیزی، رانش
زمین و … )
-2-0-6 منابع آب )موقعیت، کیفیت و کمیّت آبهای سطحی
و زیرزمینی، وضعیت زهکشی سطح ایستایی منطقه و رژیمهای
سیلابی و کم آبی( آلودگیهای آب و منابع مهم آنها، مصارف
فعلی منابع آب
-4-0-6 هوا و اقلیم )وضعیت اقلیمی گلباد، نزولات، دما، تبخیر
در دورهی زمانی 2 22 ساله(، آلودگیهای هوا و منابع مهم آن-
ها
-2-0-6 صدا و ارتعاش )سطح صدا( آلودگیهای صوتی و
منابع مهم آنها
-2-6 محیط طبیعی و بیولوژیکی: زیستگاههای آبی و خشکی با ذکر
لیست جوامع گیاهی و جانوری و گونه های نادر و با ارزش، مناطق
چهارگانه محیط زیست(
-4-6 بهداشت و سلامت جامعه )با لحاظ نظرات دانشگاه علوم پزشکی
ذیربط محل احداث پروژه(
084
-2-6 محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی )جمعیت و ویژگیها و
تحولات آن، اشتغال، تسهیلات، آموزش، اعتقادات فرهنگی و مذهبی،
میراث فرهنگی(
-6-6 معرفی اجمالی سایر طرحهای توسعهیو مصوب و یا در دست اجرای
محدوده مطالعاتی )طرحهای توسعه کشاورزی، صنعتی و خدماتی با نمایش
موقعیت آنها نسبت به محل اجرای طرح مورد نظر روی نقشه توپوگرافی
سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح(
-9-6 تشریح کاربری اراضی محدوده مورد مطالعه و راهبردهای طرح های
برنامه ریزی بالادست برای محدودهی فوق الاشاره
-9 پیش بینی آثار و پیامدهای مثبت و منفی طرح )در طرحهای چند پروژهای با تأکید
بر اثرات تجمعی( برای هریک از گزینه ها و فازهای پیشنهادی )حداکثر تا 02 صفحه(
به صورت زیر :
-2-9 اثر بر محیط فیزیکی )توپوگرافی، خاک، ویژگیهای زمین شناسی،
آب، هوا و اقلیم(
-0-9 اثر بر محیط طبیعی و بیولوژیکی )جوامع گیاهی و جانوری،
زیستگاههای آبی و خشکی(
-2-9 اثر بر سلامت و بهداشت جامعه )با لحاظ نظرات دانشگاه علوم
پزشکی ذیربط محل احداث پروژه(
-4-9 اثر بر محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی )جمعیت، اشتغال،
مسکن، آموزش، اعتقادات فرهنگی و مذهبی، میراث فرهنگی و … )
-2-9 اثر بر کاربریهای اراضی و دیگر طرحهای توسعهی محدودهی
مطالعاتی
-8 تجزیه و تحلیل آثار کاربریها و پیامدهای زیست محیطی طرح و استنتاج
082
-7 مدیریت و پایش زیست محیطی
-2-7 ارایهی شیوه های پیشگیری کاهش و کنترل برای هریک از آثار
منفی زیست محیطی مرتبط با فعالیتهای طرح )حداکثر تا 22 صفحه(
-0-7 ارایهی برنامهی کلی مدیریت زیست محیطی برای اندازه گیری و
پایش آثار زیست محیطی و بازرسی و نظارت بر حسن انجام اقدامات
پیشنهادی کنترل و کاهش
-22 ارزیابی و مدیریت ریسک زیست محیطی )بر حسب ضرورت(
-22 منابع و مراجع مورد استفاده در تهیهی گزارش ارزیابی اجمالی، ادارات سازمان-
های دولتی، اشخاص حقیقی و حقوقی
-20 نام و مشخصات، مسئولیت و تجربیات ارزیابی هریک از مشاوران و تهیه کنندگان
گزارش ارزیابی اجمالی
گزارش ارزیابی تفصیلی: گزارشی تکمیلی و تا حد امکان کمّی و مدلل که در آن
جنبهها و نکات مندرج در گزارش ارزیابی اجمالی به ویژه وضعیت موجود محیط –
زیست منطقهی اجرای طرح، جنبههای زیستمحیطی طرح و شعاع تأثیرگذاری آن و
نیز تمهیدات مربوط به طور دقیق تشریح و ارائه میشود. هدف عمدهی این گزارش
تدقیق پیشبینی اثرات و تصمیمات متخذه و در نهایت ارتقای کیفی تمهیدات
پیشنهادی میباشد که شرح خدمات آن بر اساس گزارش ارزیابی اجمالی در مقیاس
دقیقتر توسط دستگاه اجرایی ذیربط و با همکاری سازمان تهیه میشود.
4 4 تعیین شدت اثر
نشده است. به نحوی که یکی از مهمترین چالشهای فراروی دولتها در
قرن بیست و یکم، بحرانهای زیست محیطی میباشد. به همین دلیل دولتها تلاش
مینمایند تا با اتحاذ سیاستها و برنامه های مختلف مبتنی بر نتایج حاصل از
086
پیمایشهای میدانی بر مشکلات زیستمحیطی فائق آیند و یا اینکه آثار منفی
کارکردهای انسان بر محیط زیست را کاهش دهند. در ایران مقولهی حفاظت از
محیط زیست به طور عمده از طریق وضع قوانین و تدوین استانداردها پیگیری شده و
کمتر از ابزارهای اقتصادی و مکانیزمهای بازار برای تخصیص منابع و حفاظت از
محیط زیست استفاده شده است. در این بخش، نخست دستورالعملهای محاسبه
ارزشهای اقتصادی خسارت وارده بر محیط زیست با توجه به قوانین موجود کشور
بیان گردیده و سپس به مفهوم ارزشگذاری غیر اقتصادی منابع به اختصار پرداخته
خواهد شد.

 ارزش گذاری منابع زیست محیطی

محیط زیست یکی از ارکان بسیار مهم حیات و توسعه محسوب میشود؛ زیرا
نقشهای متعددی را برای ایجاد تعادل در مؤلفههای مختلف حیات بازی میکند. اما
این مؤلفه هم اکنون به دلیل فقدان مقررات و قوانین ویژه و عدم تعریف مالکیت
خاص برای آن به طور آزاد و نامحدود مورد بهرهبرداری قرار میگیرد که ماحصل این
مورد، تخریب محیط زیست و ایجاد آلودگیهای مختلف در این حوزه میباشد. یکی از
مسائل بسیار مهم و در واقع از عوامل کلیدی مؤثر بر این رفتار) علاوه بر عدم تعریف
مالکیت(، عدم ارزشگذاری و یا حداقل ارزشگذاری نادرست محیط زیست میباشد.
در دو دههی اخیر پیشرفتهای درخور توجهی در ارائه و کاربرد روش هایی برای
منابع زیستمحیطی و همچنین هزینه های برگرفته از » قیمت « ارزشگذاری و تعیین
فعالیت های اقتصادی به دست آمده است. در این مبحث افزون بر مشکلات مربوط به
ارزش و قیمت در اقتصاد سنتی، مسائلی همچون ارزش ذاتی طبیعت و مصرف
)استفاده های( غیر مستقیم منابع بومشناختی و تلقی جامعه در برخورد با این منابع
بررسی می گردد. برای مثال آلوده کردن یک منبع در محیط زیست نه تنها ممکن
089
است بر روی سایر منابع طبیعی و همچنین محیط زیست انسانی منطقه تأثیرگذار
باشد، بلکه میتواند سبب پیامدهای اجتماعی جبرانناپذیری نیز گردد. از سویی باید در
نظر داشت آثار یک آلودگی بر محیط زیست ممکن است در درازمدت مشخص شود.
لذا برای این که تمام موارد فوق در یک ارزیابی زیستمحیطی لحاظ گردد نیاز به یک
ابزار کمّی، مانند ارزشگذاری اقتصادی منابع ضروری به نظر میرسد. همچنین باید
در نظر داشت که برای تعیین دقیق خسارات زیستمحیطی، علاوه بر کارشناس
محیط زیست، گاهی نیاز به کارشناسان سایر رشتهها نیز وجود دارد. در ادامه به منظور
آشنایی با فنون کاربردی ارزشگذاری اقتصادی منابع محیط زیست به طور خلاصه
عمدهترین روشهای رایج در این زمینه بیان میگردد.
ارزشگذاری با استفاده از بازارهای عادی: منظور از بازار عادی، بازاری است
که بر اساس نظریهی اقتصاد خرد مرسوم، تعیین قیمت در آن از طریق میزان عرضه
و میزان تقاضا صورت می گیرد. استفاده از بازار عادی در ارزشگذاری زیست محیطی
لزوماً به معنای این نیست که قیمت های بازار بدون اصلاحات ضروری برگرفته از
وضعیت خاص این منابع مورد استفاده قرار می گیرد. در ارزشگذاری از طریق
بازارهای عادی چهار نوع تحلیل می توان در نظر گرفت:
 ارزشگذاری تغییرات تولید: بسیاری از آثار زیست محیطی به طور مستقیم بر
میزان و ارزش تولیدات تأثیر می گذارد؛ برای مثال، آلودگی آب رودخانه، روی
میزان و ارزش تولید ماهی، میزان آب آشامیدنی و یا آب زراعی که از طریق این
رودخانه تأمین می شود، تأثیر می گذارد. یا فرسایش خاک در ناحیه ای موجب
کاهش محصول زراعی آن ناحیه می شود. در این روش با اندازه گیری میزان
کاهش )یا افزایش( تولید و ضرب آن در قیمت بازار محصول، ارزش تأثیر
نامطلوب )یا مطلوب( تعیین می شود.
088
 روش هزینه جایگزینی: وقتی که محاسبهی ارزش برحسب تغییر در تولید، در
عمل ناممکن باشد می توان از روش هزینهی جایگزینی یا ترمیم دارایی زیاندیده
در اثر تغییرات محیطی استفاده کرد؛ به طور مثال برای اندازه گیری ارزش مواد
مغذی خاک که در اثر فرسایش از بین رفته است می توان هزینه ای را که برای
جایگزینی یا ترمیم این خاک باید پذیرفت به عنوان حداقل ارزش سود به دست
برای نمونه، جایی که کیفیت « آمده از جلوگیری از فرسایش خاک تلقی کرد. یا
آب باید از استاندارد خاصی برخوردار باشد، آنگاه هزینه های مربوط به دستیابی
به آن استاندارد همچون جانشینی برای منافع حاصل از دستیابی به استاندارد
.» یاد شده است
 روش مخارج پیشگیری: برای تعیین ارزش منفعت ناشی از بهبود و ارتقای
وضعیت زیستمحیطی به طور تقریب میزان مخارجی را که مردم در کشورهای
صنعتی برای عایق کردن و نصب شیشه های اضافی بر روی پنجره های خود
انجام می دهند تا از سروصدا رهایی یابند را به عنوان ارزش محیط بدون
سروصدا و یا هزینهی ایجاد سروصدا می توان تلقی کرد. برای مثال مخارجی که
مردم در کشورهای در حال توسعه برای حفر چاههای خصوصی، خرید آب
آشامیدنی بطری شده و غیره می پردازند تا از مصرف آب آلوده و پالوده نشدهی
رودخانه دوری کنند، در واقع ارزش هزینهی آلودگی آب رودخانه است.
 ارزشگذاری سرمایهی انسانی: کیفیت پایین محیط بر روی سلامت افراد اثر
قابل ملاحظه ای برجای می نهد. در این روش با توجه به آثار ملموسی که محیط
بر سلامت افراد گذاشته از طریق محاسبهی ارزش کنونی زیان هایی که افراد
)با از دست دادن درآمد در زمان بیماری( متحمل شده اند و همچنین هزینه های
درمانی آنها، حداقل ارزش پولی ارتقای وضعیت زیست محیطی را محاسبه
می کنند.
087
ارزشگذاری با استفاده از بازارهای ضمنی: مجموعه فنونی که زیر عنوان
تدوین یافته بر این فکر اصلی استوار شده که بین مصرف » بازارهای ضمنی «
کالاهای عادی که در بازارها به فروش می رسد و مصرف کالاهای غیر بازاری،
همچون ارزش های زیست محیطی پیوند و رابطه وجود دارد؛ بنابراین، تغییر در کیفیت
محیط زیست بر روی قیمت کالاهای عادی مثل زمین و خانه های مسکونی تأثیر
می گذارد. این تغییر در قیمت کالاهای عادی را نشاندهندهی ارزش محیطی می دانند.
در این روش دو نوع تحلیل را می توان درنظر گرفت:
 روش هزینهی سفر: از این روش برای ارزشگذاری مکان های تفریحی و برآورد
تابع تقاضای آنها استفاده می کنند. فرض بر آن است که هزینه هایی که افراد
می پردازند تا از مکانی تفریحی یا تاریخی دیدار کنند بیانگر ارزش این مکان-
هاست.
 روش ارزش زمین و دارایی: این رهیافت بر این فکر اصلی استوار است که
قیمت زمین و دارایی همچنین منعکس کنندهی ارزش کیفیت محیطی آنها نیز
محسوب می شود.
ارزشگذاری با استفاده از بازارهای مصنوعی: برای دستیابی به تمایل به
پرداخت مصرف کننده، نتیجه گیری از رفتار کنونی وی آن گونه که روش های بالا نشان
می دهد، پیوسته امکان پذیر نیست. لازم است مصرف کنندگان در موقعیت های فرضی
و از طریق ایجاد بازارهای مصنوعی مورد سنجش و اندازه گیری قرار گیرد. این
می نامند شمار فزاینده ای » روش ارزشگذاری مشروط « رهیافت که بیشتر آن را
مطالعه تجربی را موجب شده است. مردم از منابع زیست محیطی تنها ارزش و فایده-
ی مستقیم کسب نمی کنند. آنها ممکن است برای استفادهی بالقوه از خدمات محیط
زیست ارزش گزینشی معینی قائل باشند؛ افزون بر آن، جدا از استفادهی بالفعل یا
بالقوه ای که خود از محیط زیست می کنند، ممکن است ارزش وجودی و ذاتی برای
072
آن درنظر داشته باشند. از آنجا که برای تعیین و اندازه گیری ارزش های گزینشی و
ذاتی بازاری وجود ندارد، راه اکتشاف و درک آنها استفاده از روش های ارزشگذاری
به » بازی « است در این » بازی پیشنهاد قیمت « مشروط است. یکی از این روش ها
تمایل به دریافت آنها « و یا » تمایل به پرداخت آنها « طور مستقیم از افراد دربارهی
پرسش می شود. » برای جبران
است؛ برای » انتخاب بدون هزینه « روش دیگر استفاده از بازارهای مصنوعی
مثال پرسش دربارهی انتخاب بین تمیز و پاکیزه کردن شهر از زباله و قبول مبلغی
برای جبران یا چشم پوشی از این کار است. آنچه که در بالا ذکر شد تنها بخشی از
روشهای ارزشگذاری منابع محیطی برای تعیین شاخصهای اقتصادی خسارتها
میباشد. در ایران نیز در سالهای اخیر در قالب قوانین و مقررات و برنامههای پنج
ساله، تلاشهایی در جهت حفاظت از محیط زیست و کاهش آلودگیهای زیست-
محیطی صورت گرفته است؛ اما مطالعات تجربی اندکی در حوزهی کمّیسازی آثار
کارکرد انسان بر محیط زیست )آلودگی و تخریب محیط زیست( و نیز ارزشگذاری
آن صورت گرفته است. در بخش بعدی، با تکیه بر قوانین و مقررات ملی موجود به
تعیین خسارت در مسائل زیستمحیطی پرداخته خواهد شد.
4 3 2 تعیین خسارت زیستمحیطی
بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حفاظت از محیط زیست
وظیفهی عمومی تلقی میشود. از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی
محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن همراه باشد، ممنوع است. از مهمترین
محرکههای قانونی در ایران که تا حدودی میتوان از آنها به عنوان ابزارهای
اقتصادی نام برد، بند )ج( مادهی 224 و مادهی 224 قانون برنامهی سوم است که در
4- قانون برنامهی چهارم به ترتیب به مواد 92 و 02 تنفید گردیده است. در جدول 4
072
تشریح مواد قانونی برنامهی سوم و چهارم توسعه آورده شده است. مواد نامبرده در
برنامهی سوم توسعه دارای آیین نامههای اجرایی مصوب بوده که در برنامهی چهارم
توسعه اصلاح گردیده و اصلاحیههای آن برای دورهی برنامهی چهارم تنفیذ شده
است.
4 تشریح مواد قانونی برنامه سوم و چهارم توسعه – جدول 4
برنامهی
شرح
سوم
توسعه
چهارم
توسعه
مواد
بند )ج( مادهی 224
مادهی 92
به منظورکاهش عوامل آلودهکنندهی محیط زیست ، بالاخص درمورد منابع
طبیعی و منابع آب کشور، واحدهای تولیدی موظفند برای تطبیق مشخصات
فنی خود با ضوابط محیط زیست و کاهش آلودگیها اقدام کنند. هزینههای
انجام شده در این مورد به عنوان هزینههای قابل قبول واحدها منظور می-
گردد.
از واحدهایی که از انجام این امر خودداری نمایند و فعالیتهای آنها باعث
آلودگی و تخریب محیط زیست گردد، جریمه متناسب با خسارت وارده اخذ و
به درآمد عمومی واریز میگردد تا در قالب لوایح بودجهی سنواتی برای
اجرای طرحهای سالمسازی محیط زیست هزینه شود. آئیننامهی این بند
مشتمل بر مبلغ و چگونگی اخذ جرایم و نحوهی هزینهی آن به پیشنهاد
سازمان حفاظت محیط زیست به تصویب هیأت وزیران میرسد.
070
مادهی 224
مادهی 02
صدور هر گونه مجوز بهرهبرداری از منابع آب سطحی یا زیرزمینی و شبکهی
توزیع شهری برای مصارف واحدهای بزرگ تولیدی، صنعتی، دامداری،
خدماتی و سایر مصارفی که تولید فاضلاب با حجم زیاد میکنند و همچنین
استمرار مجوزهای صادره در گذشته منوط به اجرای تأسیسات جمعآوری
فاضلاب تصفیه و دفع بهداشتی پساب است. تا زمان اجرای تأسیسات مناسب
از واحدهای مصرفکنندهی آب با توجه به نوع و میزان آلودگی، جرایمی بر
مبنای آئیننامه و تعرفه مصوب دولت اخذ میگردد که پس از واریز به خزانه
معادل وجوه واریزی از محل اعتبارات ردیف خاصی که در قوانین بودجهی
سنواتی پیشبینی خواهد شد در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست قرار
گیرد و برای طرحهای حفاظت کیفی منابع آب و تصفیه و دفع بهداشتی
فاضلاب هزینه خواهد شد. وزارت نیرو با همکاری سازمان حفاظت محیط
زیست کشور و دستگاه اجرایی ذیربط نسبت به تهیهی آئیننامه اجرایی این
ماده و پیشنهاد آن برای تصویب در هیأت وزیران اقدام خواهد کرد .
در برنامهی پنجم توسعه، مواد برنامههای سوم و چهارم در مورد جرائم
زیستمحیطی حذف گردیده و تنها در دو ماده از آن به این مسأله اشاره شده است؛
یکی تبصرهی ) 0( ذیل مادهی 270 و نیز بند )د( مادهی 242 . در تبصرهی ) 0( ذیل
معاونت مکلف است با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و « : مادهی 270 داریم
سایر دستگاههای مرتبط به منظور برآورد ارزشهای اقتصادی منابع طبیعی و زیست
محیطی و هزینههای ناشی از آلودگی و تخریب محیط زیست در فرآیند توسعه و
محاسبهی آن در حسابهای ملی، نسبت به تنظیم دستورالعملهای محاسبهی
ارزشها و هزینههای موارد دارای اولویت از قبیل: جنگل، آب، خاک، انرژی، تنوع
زیستی و آلودگیهای زیستمحیطی در نقاط حساس اقدام و در مراجع ذیربط به
تصویب برساند. ارزشها و هزینههایی که دستورالعمل آنها به تصویب رسیده در
». امکانسنجی طرحهای تملک داراییهای سرمایهای در نظر گرفته خواهد شد
متأسفانه تاکنون این دستورالعمل توسط معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی رییس
جمهور ابلاغ نشده است.
072
واحدهای تولیدی، صنعتی، « : همچنین در بند )د( مادهی 242 نیز آمده است
دامداری، خدماتی و سایر واحدهایی که فاضلاب با آلایندگی بیش از حد مجاز
استانداردهای ملی تولید مینمایند، تأسیسات جمعآوری فاضلاب، تصفیه و دفع
بهداشتی پساب را اجرا نمایند. واحدهای مختلف جریمه میشوند”. در این مورد نیز
چگونگی محاسبهی جریمه ذکر نشده است. بنابراین تا زمان ابلاغ دستورالعملهای
اجرایی تبصرهی ) 0( مادهی 270 و نیز نحوهی محاسبهی جریمه در بند )د( مادهی
242 ، از نظر ضوابط ملی با مشکل مواجه هستیم. از این رو در حال حاضر و با توجه
به تهیهی برنامهی ششم توسعه میتوان به کمک آییننامههای اجرایی مواد 02 و 92
قانون برنامهی چهارم توسعه، به پرکردن خلأ قانونی موجود کمک کرد. نکتهی قابل
تأمل در مواد نامبرده در برنامهی چهارم توسعه این است که در آییننامههای اجرایی
مواد فوق، اشارهای به هزینههای جرایم زیستمحیطی در خاک نگردیده است؛
بنابراین در صورت استفاده از آنها برای برنامهی ششم باید به این موضوع نیز توجه
موجود » دستورالعمل برآورد هزینههای ناشی از آلودگی منابع خاک « کرد. با این حال
تهیه شده در دفتر آب و خاک » استانداردهای کیفیت منابع خاک و راهنماهای آن « در
معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست نیز میتواند مبنایی برای
تدوین هزینههای جرائم زیستمحیطی خاک در آینده قرار گیرد.
در حال حاضر در قانون مدیریت پسماند – مصوب 2282 – و در مادهی 26
آن در مورد جرائم مربوط به پسماند اشاره شده است که مطابق آن داریم: “نگهداری،
مخلوطکردن، جمعآوری، حمل و نقل، خرید و فروش، دفع، صدور و تخلیهی
پسماندها در محیط بر طبق مقررات این قانون و آییننامهی اجرایی آن خواهد بود. در
غیر اینصورت اشخاص متخلف به حکم مراجع قضایی به جزای نقدی در بار اول
برای پسماندهای عادی از پانصد هزار ریال تا یکصد میلیون ریال و برای سایر
پسماندها از دو میلیون ریال تا یکصد میلیون ریال و در صورت تکرار، هر بار به دو
074
برابر مجازات قبلی در این ماده محکوم میشوند.” همچنین متخلفین از حکم مادهی
22 قانون مدیریت پسماند که در آن مخلوط کردن پسماندهای پزشکی با سایر
پسماندها و تخلیه و پخش آنها در محیط و یا فروش، استفاده و بازیافت این نوع
پسماندها را ممنوع کرده است، به جزای نقدی از دو میلیون ریال تا یکصد میلیون
ریال و در صورت تکرار به دو برابر حداکثر مجازات و در صورت تکرار مجدد، هر بار
به دو برابر مجازات بار قبل محکوم میشوند.
072
فصل پنجم
گزارش نویسی در كارشناسی رسمی رشتهی مهندسی محیط زیست
)شامل مشاهدات كارشناسی و نمونه گزارشهای موجود(
076
-1- گام به گام انجام کارشناسی
یک کار کارشناسی با دریافت اخطاریه، ابلاغ، نامه از متقاضی و یا یک
درخواست تلفنی شروع و با تحویل گزارش کارشناسی و دریافت دستمزد کارشناسی
ختم میشود. به عنوان کارشناس رسمی دادگستری، مراحل انجام کارشناسی برای
یکی از مراجع قضائی به شرح ذیل است:
 دریافت اخطاریه یا نامه از بازپرسی، نامه یا تلفن از کلانتری
 مراجعه به دفتر دادگاه ارجاع کنندهی کارشناسی و ارائهی نامهی دریافتی به
دفتر دادگاه و تقاضای مطالعهی پرونده مربوطه
 خواندن پرونده و یادداشتبرداری از قسمتهای مربوطه به خصوص قرار
دادگاه، نام طرفین پرونده و نام وکیل آنها به علاوه شماره تلفن محل و همچنین
تقاضای کپی از اوراقی که برای اظهار نظر کارشناسی لازمست
 تماس با خواهان پرونده و مراجعه به محل
 انجام کارشناسی بر اساس قرار صادره
 تهیهی گزارش نهایی بر اساس قرار صادره و با ذکر جزئیات کامل و با
استفاده از یادداشتهای تهیه شده و بازدید محلی انجام شده و ارائهی آن در مهلت
تعیین شده )در صورتی که مدت تعیین شده برای انجام کارشناسی کافی نباشد، از
دادگاه تقاضای استمهال شود(
 ارائهی گزارش کارشناسی به دفتر دادگاه و پس از دستور رئیس دادگاه مبنی
بر ثبت گزارش و پرداخت دستمزد کارشناسی ، وصول گزارش در دفتر دادگاه ثبت
میشود. در این مرحله معمولاً قبض سپردهی دستمزد کارشناسی به کارشناس
تحویل داده میشود که قبلاً رئیس دفتر دادگاه متن دستور پرداخت را به کانون در
پشت قبض نوشته است و رئیس دادگاه آن را مهر و امضا میکند. در بعضی از موارد
از کارشناس خواسته میشود که خود نسبت به پشتنویسی قبض سپرده اقدام نماید
که میتوان از مضمونی به این شرح استفاده نمود : کانون کارشناسان رسمی
079
دادگستری با ارسال قبض سپردهی شمارهی ………….. دستور فرمایید وجه آن را به
مبلغ ………… ریال بابت کارشناسی )نام کارشناس باید نوشته شود( در پروندهی
کلاسهی ………….. این دادگاه به ایشان پرداخت شود. قبض سپرده به قسمت مالی
کانون تحویل داده میشود که پس از چند روز چک آن صادر یا وجه آن به حساب
کارشناس واریز میگردد.
-2- کلیاتی دربارهی تهیهی گزارش کارشناسی
گزارش کارشناسی متنی است که به وسیلهی آن کارشناس بر اساس قرار
دادگاه نظر خود دربارهی نکات فنی بررسی شده در یک پرونده را ارائه مینماید.
معمولاً نظریهی کارشناسی برای اصحاب دعوی سرنوشتساز میباشد و ممکن است
این نظریه در تمام مدت مطرح بودن پرونده مورد استناد قضات، اصحاب دعوی و
وکلای دادگستری قرار گیرد. بنابراین نظریهی کارشناسی از برگههای بسیار مهم
پرونده میباشد که لازمست هنگام تهیهی آن کارشناس دقت زیادی در مفاد آن به
کار گیرد. مطالب عمومی که لازمست در همهی گزارشها در نظر گرفته شود،
عبارتست از:
 از جملههای ساده، کامل، با مفهوم جامع و مؤدبانه استفاده شود.
 لازمست نظریهی کارشناسی خلاصه، شفاف، صریح و غیر قابل تفسیر به
گونههای مختلف باشد.
 گزارش کارشناسی باید در برگههایی نوشته شود که علاوه بر نام و نام
خانوادگی کارشناس، رشتهی کارشناس، آرم کانون، شمارهی گزارش، تاریخ تهیهی
گزارش، شمارهی عضویت در کانون و شمارهی تلفن کارشناس نیز در آن ذکر شده
باشد. لازم به ذکر است طبق ضوابط موجود در سربرگ کارشناس ارائهی عکس
کارشناس، ارائهی عضویت در ارکان کانون و عضویت در سایر سازمانها، ذکر پروژه-
هایی که در آن فعالیت دارد شامل تدریس در دانشگاه، کار در شرکت و ….، ذکر
078
دانشگاهی که از آن مدرک تحصیلی خود را اخذ نموده و هر مطلبی که جنبهی تبلیغ
داشته باشد ؛ ممنوع است.
 تا جایی که امکان دارد از تکرار مطالب خودداری شود.
 لازمست گزارش توسط کارشناس امضاء شود و نام کارشناس در محل امضاء
نوشته شود.
 اگر گزارش تایپی باشد، لازمست که همهی صفحات آن مهر و امضاء شود.
 استفاده از مهر در کنار امضاء بسیار خوب است ولی پیشنهاد میشود که
همهی صفحات به شکلی مهر و امضاء شوند که امضاء و نام کارشناس و نوشتههای
مهر، همگی به وضوح دیده شوند.
 گزارشهایی که توسط هیأتهای کارشناسی تهیه میشوند، لازمست توسط
همهی اعضای هیأت امضاء و مهر شوند.
 در موارد عدم امکان توافق بر نظریهی مشترک، کارشناسانی که در هیأت
کارشناسی در اقلیت قرار میگیرند، لازمست که ضمن درج این مطلب در زیر گزارش
اکثریت و ذکر این که با کدامیک از قسمتهای نظر اکثریت موافق نیستند، مطلب را
توضیح دهند. در صورت نیاز، گروه اقلیت میتوانند نظریهی مشترک کارشناسی خود را
به صورت گزارش جداگانه تقدیم دادگاه نمایند )لازم به ذکر است بر اساس تبصرهی
مادهی 028 قانون آیین دادرسی مدنی، اعتبار نظر اکثریت در صورتی است که
کارشناسان از نظر تخصص با هم مساوی باشند(.
 برای کارشناس ضرورت دارد که یک کپی از گزارش خود را به علاوه کل
اسناد و مدارک مربوطه را تا مدت زمانی پس از تقدیم گزارش کارشناسی نگهداری
نمایند )مدت تعیین شده بر اساس مادهی 27 قانون کارشناسان رسمی دادگستری
2282 ؛ حداقل 2 سال است(. /0/ مصوب 2
-3- توصیههایی برای رعایت در گزارشهای کارشناسی
077
ذیلاً توصیههایی برای رعایت در گزارشهای کارشناسی ارائه میگردد:
 عنوان صحیح ارجاع کنندهی کارشناسی.
 شماره پرونده و یا نامهی ارجاع کار کارشناسی.
 نام طرفین پرونده )خواهان و خوانده یا شاکی و متشاکی(.
 نشانی محل کامل اجرای قرار کارشناسی با نام کامل فرد یا افرادی که همراه
آنان از محل بازدید شده است.
 تاریخ و متن کامل قرار یا قرارهای کارشناسی.
 درج نکات استنتاج شده از مدارک و ذکر این که در پرونده بودهاند یا خیر؟
 درج اظهارات طرفین در صورتی که در اجرای قرار مؤثر باشد.
 کلیهی ارقام مهم، مانند مساحت و ارزش لازمست که هم با عدد و هم با
حروف نوشته شوند.
 باید دقت شود که تخریب، جرم است؛ بنابراین باید از واژهی تخریب خیلی
با احتیاط استفاده شود. در بیشتر موارد میتوان با استفاده از واژههایی مانند برداشتن،
فرو ریختن، باز نمودن و … موضوع را شرح داد. دادگاه با توجه به گزارش کارشناسی
در مورد موضوع تخریب تصمیمگیری خواهد نمود.
 در مواردی که در قرار دادگاه ، موضوعی خارج از صلاحیتهای مصوب
کارشناس وجود دارد و یا جنبهای دارد که فقط دادگاه باید دربارهی آن تصمیم بگیرد
و اظهار نظر دربارهی آن ممکن است که دخالت در امور قضایی تلقی شود، لازمست
از اظهار نظر در این مورد و یا این گونه موارد جداً خودداری شود و مراتب عدم اظهار
نظر در این باره به صورت ” اظهار نظر در مورد …. خارج از صلاحیتهای کارشناسی
اینجانب میباشد ” به صراحت در نظریهی کارشناسی به استحضار دادگاه رسانده
شود.
 در صورتی که مهلت تعیین شده برای انجام آنچه در قرار کارشناسی معین
شده کافی نیست میتوان به صورت کتبی تقاضای استمهال یا تمدید مهلت
222
کارشناسی نمود. توجه شود که معمولاً انتظار میرود در هر پرونده فقط یک بار
تقاضای استمهال شود.
-4- جهات رد کارشناسی
جهات رد کارشناسی عبارتند از : قرابت سببی یا نسبی نزدیک، دوستی
نزدیک یا داشتن رابطهی مالی با یکی از اصحاب دعوی و اگر قبلاً در مورد همین
موضوع و بدون تغییر شرایط )مانند تغییر وضعیت یا تغییر ارزش( اظهار نظر شده باشد.
بر اساس مادهی 22 قانون کارشناسان رسمی دادگستری، کارشناسانی که مستخدم
شاغل دولت یا مؤسسات دولتی و وابسته به دولت یا شهرداریها باشند، نمیتوانند در
دعاوی مربوط به دستگاه متبوع خود به عنوان کارشناس رسمی مداخله و اظهار نظر
نمایند. همچنین کارشناس نمیتواند در اموری که خارج از صلاحیتهای کارشناسی
او است و همچنین در طول مدتی که پروندهی کارشناسی او فاقد اعتبار لازمست به
کارشناسی اقدام نماید.
– – الزام به قبول امر کارشناسی
بر اساس مادهی 062 قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در
امور مدنی، کارشناس مکلف به قبول امر کارشناسی که از دادگاه به او ارجاع شده
میباشد، مگر این که دارای عذری باشد که به تشخیص دادگاه موجه شناخته شود. در
این صورت باید قبل از مباشرت به کارشناسی، مراتب را به صورت کتبی به دادگاه
اعلام دارد. موارد معذور بودن کارشناس همان موارد معذور بودن دادرس میباشد.
– – موارد تخلف و مجازاتهای انتظامی کارشناسان
مواد تخلف و مجازاتهای انتظامی کارشناسان در مادهی 06 قانون کارشناسان
رسمی دادگستری مصوب سال 2282 آورده شده که لازمست برای دوری از هر گونه
222
تخلف، کارشناسان نسبت به مطالعهی آن اقدام نموده و با آن کاملاً آشنایی داشته
باشند.
– – قوانین مورد نیاز کارشناس محیط زیست
قوانینی که کارشناس رشتهی مهندسی محیط زیست لازمست در ارتباط با
رشتهی کارشناسی خود آنها را مطالعه کرده و با آنها آشنا باشد شامل قوانین و
مقررات زیستمحیطی و آییننامههای اجرایی و مرتبط با آن میباشد. لازمست
کارشناس آشنایی کامل با قوانین و مقررات زیستمحیطی و شناخت آلودگیهای
مختلف زیست محیطی و نحوهی برخورد با آن را به صورت علمی و مهندسی داشته
باشد.
-8- نحوهی نگارش نظریهی کارشناسی
گزارش کارشناسی مطلوب، گزارشی است که به صورت جامع، کامل،
خلاصه، واضح و خطاب به ارجاع کنندهی کار کارشناسی تهیه شده و به صورت منجز
نتیجهگیری شده باشد. برای دسترسی ساده به اطلاعات ارائه شده در گزارش به طور
کلی میتوان گزارش را به چند قسمت اصلی شامل مقدمه، متن و نتیجهگیری تقسیم
نمود که در بعضی گزارشها، هر قسمت خود میتواند شامل قسمتهای فرعی
بسیاری باشد.
-1-8- مقدمهی گزارش
در این قسمت از گزارش، کلیاتی نوشته میشود که خواننده بتواند از آن
استباطی از موضوع پرونده را به دست آورد. این قسمت میتواند شامل شمارهی
پرونده، نام خواهان و خوانده، تاریخ قرار دادگاه، نشانی محل مورد کارشناسی و
مشخصات عمومی آن و مواردی از این نوع باشد.
220
-2-8- متن گزارش
در این قسمت از گزارش کلیاتی نوشته میشود که خواننده بتواند از آن
موضوع دعوا، محتویات پرونده و بررسیهای انجام شده به دست آورد. این قسمت
میتواند متناسب با موضوع کارشناسی و قرار صادره شامل چندین قسمت مانند
فرازهایی از عین قرار کارشناسی و تاریخ آن، مشخصات سند مالکیت و مدارک ارائه
شده و … همچنین مواردی از این نوع باشد.
-3-8- نتیجهگیری در گزارش کارشناسی
این قسمت می تواند به طور جداگانه و با تیتر “نظریه” نوشته شود و شامل
نکات اصلی بررسیهای انجام شده، اظهار نظر دربارهی نکاتی که در قرار دادگاه
مشخص شده و هر یک از قسمتهای قرار کارشناسی که لازمست به صورت جداگانه
پاسخ داده شود، باشد. لازم به ذکر است ضمیمه نمودن کروکی و عکس در روشنتر
شدن مطالب مندرج در نظریهی کارشناسی تأثیر مثبت زیادی دارد. آنچه را در یک
عکس میتوان دید شاید با شرح چند صفحهای موضوع در گزارش ممکن نباشد.
همچنین برای دریافت دستمزد کارشناسی میتوان در زیر گزارش ارائه شده از دادگاه
محترم تقاضای پرداخت آن را نمود که این تقاضای پرداخت میتواند به یکی از صور
زیر باشد:
 با نوشتن جملهی “با تقدیم نظریهی کارشناسی پرداخت دستمزد سپرده مورد
تقاضا است.”
 محاسبهی میزان دستمزد بر اساس تعرفه و تقاضای پرداخت دستمزد به
صورت علیالحساب و تقاضای انجام اقدامات لازم جهت تودیع تتمهی دستمزد.
 نوشتن میزان دستمزد با توجه به میزان کار انجام شده و تقاضای پرداخت
دستمزد سپرده به صورت علیالحساب و تقاضای انجام اقدامات لازم جهت تودیع
تتمهی دستمزد.
222
در هر حال باید توجه داشت که گزارش کارشناسی متعلق به ارجاعکنندهی
کار )دادگاه، دادسرا، شورای حل اختلاف ، سازمانها، دستگاهها، بانکها، افراد حقیقی
یا حقوقی و …( است و نباید راجع به مفاد آن با طرفین پرونده مذاکره و تبادل نظر
کرد یا اطلاعات پرونده را در اختیار آنان گذاشت.